Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΣΤΙΧΟΣ και η εξέλιξή του από τον 10ο αιώνα μέχρι σήμερα

Κριτικό σημείωμα για τη δοκιμιακή μελέτη και ανθολογία

της Παναγιώτας Χριστοπούλου-Ζαλώνη: «Ο Ελληνικός στίχος και η εξέλιξή του από τον 10ο αιώνα μέχρι σήμερα», εκδόσεις Αγγελάκη, Αθήνα, 2015

του ΛΑΣΚΑΡΗ  Π.  ΖΑΡΑΡΗ

    Η Παναγιώτα Χριστοπούλου-Ζαλώνη εξέδωσε την παρούσα δοκιμιακή μελέτη, που αποτελεί καρπό σοβαρής έρευνας και διαρκούς αγάπης για την ευγενέστατη των τεχνών, την ποίηση. Το έργο παρέχει σημαντικές πληροφορίες, σταχυολογημένες από το διαδίκτυο (Βικιπαίδεια) και από ποικίλη βιβλιογραφία. Η συγγραφέας, από τη θέση της προέδρου του λογοτεχνικού σωματείου «Ξάστερον» και της διευθύντριας του λογοτεχνικού περιοδικού «Κελαινώ», βρίσκεται σε άμεση επαφή με τις εξελίξεις που έχει να παρουσιάσει η ποίηση τού παρελθόντος αλλά και η σύγχρονη ποίηση. Η ίδια, εξασκούμενη ποιήτρια και ανοιχτή στους οραματισμούς για βελτιστοποίηση του υλικού που συνθέτει κάθε ποίημα και της αντίστοιχης φόρμας που το αναδεικνύει, τοποθετεί το λιθαράκι της στο ευρύτερο από τα εγχώρια δεδομένα ποιητικό εποικοδόμημα.

   Στο βιβλίο της την απασχολούν η ιστορική εξέλιξη του δεκαπεντασύλλαβου στίχου, που αποτελεί τον εθνικό μας στίχο και όπως έγραψε ο Σεφέρης γι’ αυτόν: «το βαθύτερο κυμάτισμα της λαλιάς μας», και η εμφάνισή του στη βυζαντινή ποίηση μέχρι να φτάσει στο σημείο να επικρατήσει ως ομοιοκατάληκτος στίχος στην Κρητική λογοτεχνία, από τον Στέφανο Σαχλίκη. Τα προερχόμενα από την Ευρώπη, μετρικά και ρυθμικά συστήματα, όπως το θαυμαστό σονέτο -Πετραρχικό και Σαικσπηρικό-, η Γαλλική Μπαλάντα και άλλα εξασκούν μεγάλη γοητεία στον δημιουργό που τείνει να δοκιμάζει τις ικανότητές του μέσα από μια καθορισμένη ποιητική μορφή, δίνοντας στο αναγνωστικό κοινό τουλάχιστον επαρκείς στίχους, για να μην πω αξιομνημόνευτους.

   Το ευρύ πεδίο τής παραδοσιακής ποίησης αναλύεται διεξοδικά με τις στέρεες απόψεις και την εμπεριστατωμένη γνώση της Παναγιώτας Ζαλώνη, η οποία δίνει «οδηγίες προς ναυτιλλομένους», μερικές ποιητικές συμβουλές, ώστε να χρησιμοποιήσει κάθε εραστής της ποίησης -αρχάριος ή μη- στην πορεία του για την ποιητική του ωριμότητα. Επισημαίνει χαρακτηριστικά λάθη και κακοτοπιές στις οποίες συνηθίζουν να πέφτουν οι καινούργιοι ποιητές, αξιοποιώντας την ιδιότητά της ως κριτικού στους διαγωνισμούς του «Κελαινώ» και όχι μόνο. Η συγγραφέας περιδιαβαίνει -μέσω των τελευταίων αιώνων- τα ποιητικά ρεύματα και τις σχολές που ενστερνίστηκαν οι δημιουργοί για να σχηματίσουν τον ποιητικό τους λόγο, άλλοτε πιστοί σε όλες τις αρχές που απαιτούσαν, άλλοτε υιοθετώντας μια πιο διαλλακτική στάση εκμεταλλευόμενοι τα θετικά στοιχεία κάθε σχολής και απορρίπτοντας τα αρνητικά.

   Ο χειρισμός του θέματος από τη συγγραφέα, με βοήθησε να λύσω ορισμένες απορίες που είχα συγκεντρώσει στο μυαλό μου διαβάζοντας στο παρελθόν συγγράμματα που αφορούσαν τη ρυθμομετρική ποίηση, σε μια χρονική περίοδο που προσπαθούσα να ανακαλύψω καινούργιες μορφές έκφρασης, πέραν του ελεύθερου στίχου. Κι έτσι υπέπεσα στο λάθος να συνθέσω ιαπωνικής προέλευσης συμπυκνωμένα στιχουργήματα -δηλαδή Χαϊκού-, με ομοιοκαταληξία, κάτι που διευκρινίζει η συγγραφέας στη σελίδα 112 του βιβλίου ότι πρέπει να αποφεύγεται, εκτός αν χρησιμοποιείται σε ενδιάμεσες θέσεις, δημιουργώντας συνηχήσεις και παρηχήσεις, χαρακτηριστικό που θεωρείται αποδεκτό στα Χαϊκού.

   Το γεγονός ότι η συγγραφέας δεν παίρνει ολοκληρωτικά το μέρος ούτε της παραδοσιακής ποίησης, ούτε της νεωτερικής ποίησης αποτελεί το κυριότερο πλεονέκτημα του βιβλίου. Αποκαλύπτει με ευαισθησία ότι το κάθε είδος έχει τις δικές του απαιτήσεις και ο δημιουργός δεν πρέπει να υποπίπτει στην ευκολία, αλλά χρησιμοποιώντας την ελευθερία και τη γνώση των ποιητικών μορφών να συνθέτει αξιόλογα έργα. Ακόμη και διαμέσω του ελεύθερου στίχου να δίνει αισχυντηλά ποιήματα (όπως γράφει στη σελίδα 137), ποιήματα δηλαδή που δεν ξεγυμνώνονται ολότελα ποτέ, θεωρώντας αυτό ακριβώς ως βασικότερο κριτήριο για τη σύνθεση ποιοτικού ελευθερόστιχου ποιήματος.

   Η Παναγιώτα Ζαλώνη συμπληρώνει τις θεωρητικές γνώσεις που μας προσφέρει, με παραδείγματα διάφορων ποιητικών μορφών στις οποίες μεγαλούργησαν οι αθάνατοι ποιητές του παρελθόντος (Λορέντζος Μαβίλης, Κώστας Ουράνης, Κωστής Παλαμάς, Κώστας Καρυωτάκης, Γεώργιος Σεφέρης και άλλοι), αλλά και παραδείγματα αξιόλογων σύγχρονων ποιητών (όπως ο Γεώργιος Πετρόπουλος) που ακολουθούν τα χνάρια των παλιών, και όλα αυτά με τρόπο που μπορούν να αφομοιωθούν κατάλληλα οι προϋποθέσεις κάθε ποιητικής μορφής.

   Κατά την άποψή μου, ο άμεσος και απώτερος στόχος της Παναγιώτας Ζαλώνη έχει επιτύχει, όπως περιγράφει στο εισαγωγικό σημείωμα της έκδοσης: «Προσπάθησα να συμπτύξω τα θέματα σ’ ένα βιβλίο εύχρηστο για τους εργάτες της ποίησης και ιδιαίτερα τους αρχάριους, οι οποίοι αργότερα μόνοι τους θ’ αναζητήσουν περισσότερες πληροφορίες». Πράγματι, η παρούσα μελέτη αποτελεί το ιδανικότερα κέντρισμα του ιδεολογικού, πνευματικού και συναισθηματικού πεδίου των δημιουργών και αυξάνει το ενδιαφέρον τους για περαιτέρω διερεύνηση στη συγκεκριμένη μορφή που τους γοητεύει και επιθυμούν να εξασκηθούν, ή απλώς να εντυπώσουν στη μνήμη τους μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για το φαινόμενο «ποίηση» και τις λεπτομέρειές του, κρυφές ή φανερές. Σίγουρα η γνώση εξασφαλίζει μεγαλύτερη ελευθερία και δυνατότητα χειρισμού τού ποιητικού υλικού, πέρα από το προσωπικό ταλέντο.

   Στο τέλος του βιβλίου, ανθολογούνται σύγχρονοι ποιητές (της γενιάς του 2000 και μετά), προκειμένου η μελέτη των ποιημάτων τους να καταστεί γόνιμος διάλογος με το ποιητικό σύμπαν κάθε δημιουργού και να εξαχθούν πολύτιμα συμπεράσματα για το πού κατευθύνεται η ποίηση σήμερα, ποιες αρχές την επηρεάζουν, ποιοι παράγοντες την καθορίζουν. Και το βασικότερο όλων -κάτι που μας προτρέπει εμμέσως η συγγραφέας μεταχειριζόμενη με μετριοπάθεια το ποιητικό φαινόμενο- να αποφεύγουμε τις αβασάνιστες ρήσεις που μόνο κακό κάνουν στην ποίηση, και να σκύψουμε με σεβασμό στη μελέτη της.  Λ. Ζ.  14/06/2015